Een select clubje topambtenaren kwam vorige week bijeen voor een ontmoeting met de Amerikaanse bestuurskundige Paul C. Light over de kwaliteit van de publieke sector. Wim Deetman en Joris Demmink namen de Nederlandse kant van het verhaal voor hun rekening. ‘Ook wij kennen politieke benoemingen, zonder twijfel.’

Paul C. Light ademt diep in en begint aan een opsomming van functies binnen de Amerikaanse overheid: ‘Chief of staff, deputy chief of staff, deputy deputy chief of staff, assistant deputy chief of staff …’ Zo gaat de bestuurskundige, die vorige week in Den Haag was, nog even door. ‘In totaal zijn er in de top van de Amerikaanse overheid 64 verschillende functies,’ constateert Light, waarmee hij maar wil aangeven dat het systeem ‘niet echt overzichtelijk’ is. Op uitnodiging van de Algemene Bestuursdienst (ABD) en het Centre for Public Leadership is Light een paar dagen in Nederland. Voor een select gezelschap Haagse topambtenaren geeft hij zijn visie op de kwaliteit van het openbaar bestuur.
Light is nogal kritisch over het Amerikaanse systeem. De titel van zijn laatste boek luidt niet voor niets A government ill executed: the depletion of the federal service. De afgelopen maanden heeft hij het transitieproces van de ambtelijke top in de Verenigde Staten geobserveerd. Met de intrede van Barack Obama in het Witte Huis worden 3000 topambtenaren vervangen. Het tijdperk-Bush is voorbij en alle door hem benoemde medewerkers hebben op de dag van Obama’s inauguratie hun werkplek leeg moeten achterlaten. Voordat alle bureaus weer bezet zijn met de juiste (politiek benoemde) ambtenaren, gaat er nog wel wat tijd overheen. Light sluit niet uit dat het hele ambtelijke apparaat pas in maart 2010 up and running is. Een van de redenen dat het zo lang duurt, is dat de senaat een aantal politieke benoemingen (500 van de 3000) moet bekrachtigen. Zo beschikt Timothy Geithner, Obama’s minister van Financiën, over nog maar één officieel benoemde medewerker.
Op het selectieproces heeft Light wel wat aan te merken. ‘Het is tijdrovend doordat je hele doopceel wordt gelicht,’ houdt hij zijn gehoor voor. ‘Er wordt niet alleen naar je laatste tien belastingaangiften gevraagd, maar ook naar de dienstreizen die je de afgelopen jaren hebt gemaakt, de giften boven de 100 dollar die je de laatste tien jaar hebt gedaan en of je ooit een controversiële e-mail hebt geschreven.’ De aanwezige topambtenaren zijn nauwelijks onder de indruk. ‘Dat gebeurt hier net zo goed, wij worden ook gescreend door de AIVD,’ reageert DG José Lazeroms (OCW). Er is wel een verschil: in Amerika wordt alle informatie die tijdens de selectie boven tafel wordt gehaald, openbaar gemaakt.

Diversiteit
Staatsraad Wim Deetman mag het verhaal van Light naar de Nederlandse politieke werkelijkheid vertalen. ‘Zoals ze in Amerika omgaan met politieke benoemingen, begrijpen wij niet,’ zegt hij. Toch komt het volgens hem ook in Nederland voor. ‘Zonder twijfel,’ aldus de CDA’er, die toen hij in de jaren tachtig minister van Onderwijs was drie politiek assistenten had. ‘Van drie verschillende politieke kleuren,’ zegt Deetman. ‘Ik vond het belangrijk deze mensen om me heen te hebben. Ik vertrouwde ook op mijn ambtenaren, maar het duurt altijd even voor je elkaar gevonden hebt.’ SG van Justitie Joris Demmink, die is uitgenodigd voor de ambtelijke kant van de kwestie, vindt dat ‘teveel PA’s het proces kunnen vertragen’. Een minister moet snel leren, vervolgt hij. ‘En ambtenaren kennen het departement van binnen en buiten.’ Demmink is met zijn 40 overheidsdienstjaren, waarvan 38 bij het rijk, een klassiek voorbeeld van de stabiliteit van het Nederlandse systeem. ‘In het 210-jarig bestaan van het ministerie van Justitie zijn 60 ministers de revue gepasseerd en ik ben de 18e SG. ‘
Jan Willem Weck, DG ABD en gastheer van vandaag, is nog niet helemaal tevreden over hetgeen hij deze middag heeft gehoord. ‘Als ik u zo hoor praten,’ zegt hij tegen Light, ‘dan kan ik constateren dat wij een heel goed systeem hebben.’ Weck vraagt zijn gast of hij niet een of twee puntjes kan noemen waar de Nederlandse overheid kan leren van de Amerikanen, want per slot van rekening is hij om die redenen uitgenodigd. ‘Bij onze politiek benoemde ambtenaren is de wil om het verschil te maken enorm groot,’ antwoordt Light. ‘En de overheid is een heel goede werkgever voor vrouwen en allochtonen. De diversiteit bij de Amerikaanse overheid is veel groter dan in het bedrijfsleven.’ Light maakt zich wel zorgen om de omvang van het aantal politiek benoemde ambtenaren. ‘Men is daar ooit mee begonnen en het worden er steeds meer. ‘You can’t have one,’ waarschuwt hij zijn Nederlandse publiek.

Verschenen in PM, 3 april 2009