Het openbaar bestuur is altijd een favoriete bezuinigingspost voor politieke partijen. Dat blijkt ook maar weer uit de concept verkiezingsprogramma’s die de afgelopen weken zijn gepresenteerd. Welke maatregelen hebben de meeste kans van slagen?

1. Departementale herindeling

Als we de verkiezingsprogramma’s mogen geloven gaat Den Haag onder een nieuw kabinet flink op de schop. Tijdens eerdere verkiezingen bliezen de partijen op dit vlak echter ook hoog van de toren en er is de laatste jaren maar weinig veranderd. Zowel het CDA als GroenLinks, de SP, D66 en de ChristenUnie pleiten voor een kleiner aantal departementen. GroenLinks doet nog het meest concrete voorstel. De bestaande ministeries worden volgens de partij van Femke Halsema samengevoegd tot acht departementen: Algemene en Binnenlandse Zaken, Justitie en Vreemdelingenzaken, Duurzaamheid en Ruimte, Financiën en Economische Zaken, Internationale Samenwerking, Onderwijs, Cultuur en Jeugd, Werk, Sociale Zaken en Emancipatie en Zorg.
Dat minder departementen een flinke bezuiniging zou opleveren, is volgens bestuurskundige Mark van Twist (Erasmus Universiteit Rotterdam) een ‘nogal kwestieuze gedachte’. Er is sprake van ‘politieke retoriek’ in verkiezingstijd, vindt hij. Van Twist: ‘Het doet het natuurlijk goed om bij Pauw & Witteman aan tafel te zeggen wat je van plan bent, maar het is gewoon spierballentaal. Laten zien dat je stevig wilt ingrijpen in het openbaar bestuur via grootschalige herindeling is symboolpolitiek.’ Snijden in het aantal departementen is volgens de bestuurskundige ook helemaal geen interessante discussie meer. ‘Naar de toekomst toe zie ik een omkering plaatsvinden in de verhouding tussen “gewone” ministers en programmaministers,’ zegt Van Twist. ‘Het aantal ministers met een eigen departement zal afnemen terwijl er steeds meer bewindslieden voor veranderlijke, programmatische ministeries zullen komen. Als een nieuw kabinet aantreedt, zijn de portefeuilles die zo ontstaan gemakkelijker aan te passen aan actuele maatschappelijke kwesties of nieuwe politieke prioriteiten.’
De PvdA gooit het over een andere boeg: onder leiding van Job Cohen zou er een kernkabinet gevormd moeten worden waarbij een beperkt aantal kabinetsministers wordt bijgestaan door departementsministers die het feitelijke politieke beheer van de ministeries voor rekening neemt. De kabinetsministers krijgen als het aan de socialisten ligt de verantwoordelijkheid voor tenminste twee departementen. Op deze manier ‘vermijden we grote tijdrovende departementale herindelingen en reorganisaties terwijl we wel degelijk een stap zetten richting minder verkokerde besluitvorming en organisatie’, aldus het partijprogram.
De VVD heeft een mogelijke Haagse herindeling niet met zoveel woorden in haar programma staan, maar in maart diende portefeuillehouder Brigitte van der Burg nog een motie in waarin het kabinet wordt opgeroepen onderzoek te doen naar de mogelijkheden van een herinrichting van departementen en uitvoeringsorganisaties.

2. Minder ambtenaren

Het aantal (rijks)ambtenaren lijkt dit keer in de programma’s een wat minder prominente bezuinigingspost. Het kan wel allemaal ‘slagvaardiger’ en ‘beter’ maar concrete taakstellingen ontbreken veelal. Alleen de programma’s van de VVD en Trots op Nederland vermelden een aantal: volgens Verdonk kan het wel met 30 procent ambtenaren minder. De VVD pleit voor een reductie van een kwart. Toch kunt u nog niet helemaal gerust achterover leunen. D66 vindt dat ‘de rijksoverheid sterk kan worden afgeslankt’ en ook GroenLinks houdt een pleidooi om eens ‘flink de bezem te halen door de publieke sector (…) om een slanker en krachtiger bestuur te vormen’.
Roepen dat het wel met veel ambtenaren minder kan, is vooral ‘verbale krachtpatserij’, zo vindt bestuurskundige Frits van der Meer (Universiteit Leiden). ‘De vraag is of het wel iets oplevert,’ zegt Van der Meer. Gek genoeg reppen PvdA en CDA met geen woord over een afslanking van het ambtenarenapparaat, terwijl ze in 2006 nog miljardenbezuinigingen op het overheidsapparaat voorschotelden. Dat was destijds mede de reden voor de secretarissen-generaal tijdens de formatie een eigen voorstel in te steken bij het kabinet. Dit document, met de titel De verkokering voorbij, is uiteindelijk de basis geweest voor het programma Vernieuwing Rijksdienst met de doelstelling 12.800 minder rijksambtenaren en een bezuiniging van 630 miljoen euro.

3. Weg met het middenbestuur

De ambtelijke werkgroep die in het kader van de brede heroverwegingen het openbaar bestuur onder de loep heeft genomen, gaf het afschaffen van het middenbestuur als mogelijke bezuinigingsoptie. Daarmee zou op termijn (na 2015 want er is een grondwetswijziging voor nodig) structureel 1,8 miljard euro bespaard kunnen worden. Op Trots op Nederland na willen de politieke partijen zover niet gaan, hoewel Rita Verdonk de SP meekrijgt in het afschaffen van de waterschappen. Een aantal partijen ziet wel iets in een minder drastische variant, namelijk het samenvoegen van de provincies en de waterschappen. CDA, PvdA, GroenLinks en D66 hebben dit in hun programma opgenomen, waarbij de PvdA het waterschap als uitvoeringsorganisatie van de provincie ziet. GroenLinks en D66 willen daarnaast het aantal ‘landsdelen’ beperken.
Als bestuurskundige Van Twist gevraagd wordt of deze breedgedragen bezuinigingsoptie een signaal is dat ons een ingrijpende verandering in het middenbestuur te wachten staat, antwoordt hij in eerste instantie met een resoluut ‘nee’. Maar voegt er direct aan toe dat het niet onmogelijk is dat een nieuw kabinet een groot gebaar wil maken. ‘Het politieke spel is onzeker,’ aldus Van Twist. ‘Het zou best kunnen dat de waterschappen bij de provincies worden ondergebracht.’ Frits van der Meer zou het een ‘dom plan’ vinden. Van der Meer: ‘De waterschappen zijn zelfstandig gelaten omdat we de waterbelangen niet wilden afwegen tegen bijvoorbeeld jeugdbelangen. En dat zouden we dan nu gaan terugdraaien? Dat is toch een raar voorstel.’

4. Snijden in zbo’s

Snijden in het aantal zelfstandige bestuursorganen en agentschappen doet het ook altijd goed. Zowel CDA als PvdA en GroenLinks doen hiertoe expliciet een voorstel in hun programma’s. Ook de VVD geeft aan voorstander te zijn van een herinrichting van de uitvoeringsorganisaties. Volgens Van Twist is dit onderwerp veel minder politiek gevoelig dan het reorganiseren van het centraal en decentraal bestuur. ‘De kiezer springt nu eenmaal eerder op de barricade als het zijn eigen gemeente betreft dan wanneer het, bijvoorbeeld, gaat om de Informatie Beheer Groep – zoals uit de recente herpositionering ook al is gebleken.’ Een mogelijk ingrijpen in het aantal uitvoeringsorganisaties wordt volgens Van Twist vooral ingegeven door incidenten of een slim benutte crisis. ‘Op departementen liggen vaak allang scenario’s klaar, daar zijn beleidsmakers heel slim in. Als zich opnieuw een toiletpotaffaire voordoet, dan geven ze hop een klap erop en wordt het UWV binnen gehaald.’

De verkiezingsprogramma’s van SGP, PVV en Partij voor de Dieren waren bij het ter perse gaan van deze PM nog niet wereldkundig gemaakt

AANTAL ZETELS VOLGENS DE LAATSTE PEILING

CDA 29
PvdA 33
VVD 22
SP 11
GL 8
D66 12
CU 8
SGP 2
PVV 23
PvdD 2
TON 0

Bron: Politieke Barometer (Nova), 9 april 2010

Verschenen in PM, 16 april 2010