De bezuinigingen op de rijksdienst zijn niet alleen zichtbaar in Den Haag, maar hebben ook hun weerslag op gemeenten en provincies. Minister Blok heeft alle rijksonderdelen ­nauwkeurig onder de loep genomen en bepaald waar hij kantoren en ­arbeidsplekken kan schrappen. Provincies en gemeenten, vooral die in de krimpgebieden, zijn er niet gerust op. ‘Wij houden ons hart vast.’

‘Op zoek naar een bijzonder gebouw op een toplocatie in Den Haag? Tussen nu en 2017 brengt het Rijk zeventien panden met unieke ontwikkelkansen op de markt.’ Met deze wervende zin probeert het Rijksvastgoed- en Ontwikkelingsbedrijf, een onderdeel van het ministerie van BZK, de kantoren die het wil afstoten aan de man te brengen. Hoewel de ambtenaren er nog volop aan het werk zijn, staat het gebouw van het ministerie van Buitenlandse Zaken aan de Bezuidenhoutseweg 67 al te koop. Het brutovloeroppervlak is ruim 83.000 vierkante meter, blijkens de tekst in de folder, en het pand komt naar verwachting vrij in 2016. In dat jaar trekken de BZ-ambtenaren namelijk samen met die van Infrastructuur en Milieu in het gerenoveerde kantoorgebouw aan de Rijnstraat 8, waar voorheen het ministerie van Vrom gehuisvest was.

Een paar jaar geleden besloot het kabinet-Balkenende IV het aantal kantoorlocaties van de rijksoverheid fors in te krimpen. Dit is niet alleen ingegeven door een inkrimpend ambtenarenapparaat, ook de ambitie om op termijn nog maar 0,7 werkplek per fte te hebben, draagt eraan bij dat er minder kantoorruimte nodig is. Naast BZ en IenM wordt nog een aantal departementen onder één dak gehuisvest. Zo verhuizen de SZW-ambtenaren straks naar het ministerie van VWS aan het Parnassusplein. BZK en Veiligheid en Justitie hebben dit jaar hun intrek genomen in de gezamenlijke nieuwbouw aan de Turfmarkt (zie ook pagina 38). In totaal wordt de komende jaren 40 procent van de kantoorruimte van het Rijk in Den Haag afgestoten.

De gevolgen van een kleiner wordende rijksoverheid zijn echter niet alleen voelbaar in Den Haag. Vanwege het spreidingsbeleid uit de jaren zestig en zeventig zijn heel wat rijksonderdelen in de regio gevestigd. Zo presenteerde het kabinet-Den Uyl in 1974 een ambitieus spreidingsplan, waarna onder meer de PTT naar Groningen verhuisde en het Centraal Bureau voor de Statistiek (gedeeltelijk) naar Heerlen.

Storm van kritiek
Het eerste kabinet-Rutte zette het beleid van ­Balkenende voort. Toenmalig minister Donner van BZK wilde aanvankelijk de 130 vestigingsplaatsen van rijksdiensten terugbrengen naar twaalf. Dat leverde een storm van kritiek op. Betrokkenen vreesden verlies van werkgelegenheid in regio’s die het toch al zwaar hebben. Donner verlegde de focus naar plaatsen waar het Rijk veel kantoorpanden in eigendom heeft. Acht ambtenaren van  het Programma Masterplannen en Implementatie Stelselwijziging rijkshuisvesting, kortweg ProMIS, hielden zich op BZK bezig met plannen voor de verschillende regio’s. Vlak voor de zomer presenteerde minister Blok voor Wonen en Rijksdienst het resultaat van deze exercitie. Voor elke provincie afzonderlijk is een masterplan opgesteld waarin is aangegeven waar en in welke gebouwen de rijksoverheid tot 2020 gehuisvest zal zijn. Het aantal vierkante meters aan kantoorruimte van het Rijk zal tot 2020 met zo’n 30 procent afnemen ten opzichte van 2012. Tegen die tijd is de rijksoverheid in 70 plaatsen gevestigd. Daarbij gaat het in 51 gevallen om eigendomspanden en betreft het negentien plaatsen met huurpanden. Een woordvoerder van het ministerie van Binnenlandse Zaken laat weten dat de masterplannen ‘vanwege marktgevoelige informatie’ niet openbaar worden gemaakt. ‘In de plannen staat precies welke kantoren we in bezit hebben en huren. Als we in een vroeg stadium bekendmaken welke panden we willen afstoten, dan heeft dat gevolgen voor de prijs.’ Op de vraag op welke manier de provincie bij het opstellen van het masterplan voor Friesland betrokken is, antwoordt provinciesecretaris Guus van den Berg dat hij er ‘in elk geval over is geïnformeerd’. Er werd wel geluisterd naar de argumenten van de provincie en de gemeente Leeuwarden, zegt Van den Berg. ‘Maar niet alles wat wij wilden is erin opgenomen.’

Friesland werd in de eerste plannen van Blok, die hij eind juni naar de Kamer stuurde, onevenredig hard getroffen, vertelt de provinciesecretaris. ‘Drenthe ging aan kop met een verlies van zo’n 1100 banen, maar wij waren een goede tweede met een afname in werkgelegenheid van 800 banen.’ De Kamer kwam hiertegen in het geweer en PvdA’er Albert de Vries diende een motie in waarmee hij minister Blok opriep aanvullende voorstellen te doen om het verlies aan werkgelegenheid voor Friesland en Drenthe ‘substantieel te verminderen’. Eind september reageerde Blok hierop met een aantal ‘bijsturingsmaatregelen’. De bewindsman geeft aan dat hij staatssecretaris Weekers van Financiën zover heeft gekregen het plan om 72 fte te schrappen bij de Belastingdienst in Leeuwarden in de prullenbak te gooien. Daarnaast zorgt het voornemen van minister Opstelten van Veiligheid en Justitie om meer executietaken bij het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) neer te leggen voor extra werkgelegenheid in de Friese hoofdstad. ‘In totaal is sprake van extra werkgelegenheidsbehoud van circa 100 fte in Friesland,’ schrijft Blok. ‘Er is geprobeerd het verlies aan banen te verzachten,’ beaamt Van den Berg. ‘Maar desondanks gaat het toch nog om een kleine 700 fte.’

Lobby
De provincie Drenthe werd door het rijkskantorenbeleid aanvankelijk het zwaarst getroffen met een verlies van 1100 banen. De Belastingdienst (ongeveer 280 fte) zou in zijn geheel uit Emmen vertrekken, zo bleek in februari 2012. Dat lieten ze in de gemeente niet zomaar gebeuren en onder aanvoering van PvdA-wethouder Bouke Arends kwam er een flinke lobby op gang. Een brede coalitie van politieke partijen, de ondernemersvereniging, de beroepsgroep van accountants en de Kamer van Koophandel verzamelde handtekeningen voor het behoud van het filiaal van de Belastingdienst. ‘Het is de laatste rijksdienst binnen onze gemeentegrenzen,’ zegt Arends. ‘Het zou ongehoord zijn als deze zou verdwijnen.’ Tot twee keer toe woonde een delegatie uit Emmen een overleg in de Tweede Kamer bij en dat heeft enigszins succes gehad. Vlak voor de zomer werd duidelijk dat de Belastingdienst in Emmen blijft met in totaal 113 fte. Als doekje voor het bloeden krijgt Emmen een uitbreiding van het depot van het Nationaal Archief. ‘Dat zijn veel vierkante meters, maar weinig fte,’ aldus Arends teleurgesteld. De komst van het depot levert tien fte op. ‘Ik wil niet denigrerend doen over het belang van het archief,’ zegt Arends. ‘Maar het gaat meer om oud papier dan om banen. Dat is een beetje het gevoel dat hier leeft.’ Toch is de wethouder tevreden over het feit dat de Belastingdienst voor zijn gemeente behouden blijft. Een lobby in de zomermaanden, waar ook de provincie Drenthe bij betrokken was, heeft nog wel wat extra’s opgeleverd. Emmen heeft de garantie gekregen van nog eens 87 fte bij de Belastingdienst waardoor er in totaal 200 banen behouden blijven.

Of het hierbij blijft, is nog maar de vraag. Eind 2014 zal Blok de Tweede Kamer informeren welke gevolgen de taakstellingen van Rutte-II op de rijkshuisvesting, en dus op de werkgelegenheid in de regio, zullen hebben, zo schrijft hij in zijn brief van 27 september jl. Deze bezuinigingsoperatie (inclusief de extra taakstelling die vorige maand werd overeengekomen in het akkoord dat de coalitie sloot met D66, ChristenUnie en SGP) is niet in de huidige masterplannen meegenomen, omdat de departementen hier nog invulling aan moeten geven. Van den Berg is er niet gerust op. ‘Wij houden ons hart vast,’ zegt hij. De provinciesecretaris vindt het frustrerend dat hij nauwelijks invloed kan uitoefenen op de besluiten van Blok. ‘We worden wel op de hoogte gehouden, voeren regelmatig overleg met ambtenaren van BZK en hebben contact met Kamerleden uit de noordelijke provincies, maar onze ambtelijke en politieke beïnvloeding is maar betrekkelijk,’ aldus Van den Berg. ‘De rijksoverheid gaat over haar eigen gebouwen, net zoals bijvoorbeeld de Rabobank. Bovendien coördineert Blok de boel, maar hij is afhankelijk van de manier waarop de afzonderlijke ministeries hun taakstelling invullen.’

Verschenen in PM, 2 november 2013