Het eerste volle jaar als voorzitter van de VNG is voor Jan van Zanen ingegaan. Wat verwacht de burgemeester van Utrecht van 2016? Een gesprek over de aanpak van de vluchtelingencrisis, de kansen van het EU-voorzitterschap en de Europese stedelijke agenda. ‘Als Europa zaken wil realiseren, dan moet het beseffen dat het altijd bij de lokale autoriteiten terechtkomt.’

De vluchtelingencrisis staat hoog op de agenda van het Nederlandse EU-voorzitterschap, zo benadrukte premier Mark Rutte onlangs nog maar eens. U heeft namens de VNG in november een bestuursakkoord met het Rijk gesloten over de opvang van vluchtelingen waar het overgrote deel van de gemeenten zich achter heeft geschaard. Hoe staat het daar nu mee?
‘Er is veel steun voor het akkoord, maar we zijn er nog niet. Daarom spreken we ook van een Bestuursakkoord 1.0. Er is nu geld toegezegd voor bijstand voor de eerste hoos aan statushouders die er in 2016 aankomt. Er is toegezegd dat gemeenten uiteindelijk volledig schadeloos worden gesteld. Dit moeten we nog wel verzilveren. Ik heb er vertrouwen in dat het Rijk zijn toezeggingen nakomt. Anders hebben we een probleem – dat wil zeggen, dan heb ík een probleem – met het Rijk.’

Was de timing van het bestuurs­akkoord wel optimaal? Gemeenten hadden net hun begroting voor 2016 rond.
‘Het akkoord is verwerkt in de Najaarsnota. Maar het gaat om de urgentie erachter. Ik vind dat we er samen voor aan de lat staan; dat aan de afspraken uit het akkoord moet worden voldaan, dat is de deal die we hebben met het Rijk. Maar het moet wel snel, zodat gemeenten in maart duidelijkheid hebben over de beschikbare middelen. Die kunnen ze dan verwerken in de Voorjaarsnota.’

Een van de afspraken uit het akkoord is dat er vóór 1 februari plannen moeten liggen om per provincie 2500 opvangplekken te realiseren waar asielzoekers langer dan een jaar kunnen verblijven. Gaat dat lukken?
‘Er zijn gemeenten die moeite hebben met deze verdeling, gezien de verschillende omvang van de provincies. We zullen bekijken of het nodig en mogelijk is verschillen te maken tussen de provincies. Feit is dat er uiteindelijk twaalf keer 2500 plaatsen moeten worden geleverd. Gemeenten doen hun stinkende best en hebben al veel gerealiseerd. Het is een giga-ambitie.’

De Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan zei tijdens zijn nieuwjaarsspeech dat elke gemeente vluchtelingen moet opvangen. Is dat niet in tegenspraak met het bestuursakkoord waarin is gekozen voor een bepaald aantal plekken per provincie?
‘Afspraak is dat we toewerken naar meer kleinschalige locaties en dit op regionale schaal bespreken met elkaar. Sommige gemeenten hebben direct hun verantwoordelijkheid genomen, andere vinden het moeilijk en hikken tegen de omvang van het aantal plaatsen aan. Dan heb je nog een derde groep die de andere kant op kijkt. We bieden nu centen, regels, afspraken en structuur. Daarmee creëer je onderlinge solidariteit, iedereen doet mee. Daar was wel een bestuursakkoord voor nodig en straks ook weer een volgend akkoord. Ik vind het terecht dat de burgemeester van Amsterdam deze oproep doet. Anders concentreert het zich in een beperkt aantal gemeenten. Het probleem is zo groot, en we zullen er nog lange tijd mee te maken hebben, dat we allemaal mee moeten doen om het op te lossen.’

Wat moet het kabinet aan het vluchtelingenvraagstuk doen?
‘Het kabinet moet ons comfort geven. Wij zijn van de locaties en van de mensen. Wij willen niet dat vluchtelingen rondzwerven en op straat slapen. Het is een landelijk probleem, maar wij moeten het doen. Het lijkt me wijs dat het kabinet in Europees verband ook kijkt naar de bron, maar daar blijf ik verder buiten. Ik hoop – zeker voor de mensen die het betreft – dat er vrede komt in de regio’s waar de vluchtelingen vandaan komen, zodat ze terug kunnen. Het kabinet zal het EU-voorzitterschap gebruiken om over dit thema te blijven spreken. Of het voorzitterschap er een impuls aan kan geven? Ik hoop het van harte.’

Het kabinet heeft een document opgesteld: een voorzitterschapseditie van de Staat van de Europese Unie. Daarin staan allemaal mooie voornemens en prioriteiten voor het komende halfjaar, maar de rol van de decentrale overheden wordt nauwelijks belicht. Is daar in Den Haag wel voldoende oog voor?
‘De uitgangspunten van het EU-voorzitterschap zijn – die heb ik even moeten opzoeken – zich richten op hoofdzaken, innovatieve groei en banen en een verbinding aangaan met maatschappelijke actoren. Als Europa zaken wil realiseren – of het nu gaat om het scheppen van banen of in het sociaal domein – dan moet het beseffen dat het altijd bij de lokale autoriteiten terechtkomt.’

Staat dat in Brussel voldoende op het netvlies?
‘Als voorzitter van de VNG kan ik zeggen dat hier nooit genoeg aandacht voor kan zijn. Europa doet belangrijke dingen op het gebied van veiligheid, financiële structuren en open markten. Maar ze moeten in Europa inzien dat veel van de zaken die ze voor elkaar willen krijgen, staan of vallen met de kracht en creativiteit van gemeenten.’

In uw nieuwjaarsboodschap noemt u de Agenda Stad. Is dat voor de VNG het belangrijkste onderwerp dat tijdens het EU-voorzitterschap aan bod komt?
‘Gezonde verstedelijking staat tijdens het Nederlands voorzitterschap in de Europese etalage. Naast het vluchtelingenvraagstuk neemt de Agenda Stad het komende halfjaar daarom een prominente plek in. De steden en stedelijke regio’s waren heel blij toen er tijdens de Troonrede van 2014 ineens gesproken werd over een Agenda Stad. Dat was een nieuwe vorm van erkenning dat in stedelijke gebieden de dynamiek zit met de meeste banen en de meeste innovatie. Als je daar je investeringen op richt en soepeler omgaat met regelgeving, dan wordt de koek voor heel Nederland groter.’

Op 30 mei vindt er een conferentie plaats en zal het Pact van Amsterdam gesloten worden, een verklaring over de uitwerking van de Europese stedelijke agenda. Wat zou daarin moeten staan?
‘Dat ga ik niet voorspellen. Er zal iets in staan over geld en regelgeving en over de kracht van steden en stedelijke regio’s als het gaat om de economie. Ik hoop dat er iets in staat over de rol die steden spelen in de cohesie. Dat er niet alleen kansen worden geboden aan mensen die succesvol zijn of veel talent hebben, maar dat ook mensen die het moeilijk hebben in staat worden gesteld mee te doen. Kort gezegd gaat het wat ons betreft in de Europese stedelijke agenda om betere regelgeving, betere subsidies, betere kennisdeling en betere governance.’

Het Pact van Amsterdam is de opvolger van de Verklaring van Wenen, die de Europese burgemeesters in 2014 sloten. Daarin staat letterlijk dat de verdeling van de Europese fondsen gebaseerd moet zijn op de bevolkingsomvang. Oftewel: meer geld naar de steden, minder naar het platteland. Staat u daar als voorzitter van de VNG – die er toch voor alle gemeenten is – wel achter?
‘De Agenda Stad gaat natuurlijk niet alleen over grote steden, maar ook over de samenwerking en onderlinge afhankelijkheid tussen stad en regio. Voordat wij in Utrecht destijds ook maar iets over de Agenda Stad geroepen hebben, zijn we met de hele regio in gesprek gegaan. De Bilt, Nieuwegein, Bunnik, we hebben als Utrecht zo veel verbindingen. De stad houdt niet op bij de gemeentegrenzen. Als het in steden en stedelijke regio’s goed gaat, heeft dat onmiddellijk effect op de omgeving. Dan gaat het ook goed in buurten en wijken die zwakker zijn. Wij kunnen niets doen als er elders in het land grote problemen zijn. Dat zou de aantrekkelijkheid van het geheel niet ten goede komen. Het is buitengewoon kortzichtig om te denken dat de gemeentegrenzen allesbepalend zijn.’

Uw collega Bernt Schneiders, voorzitter van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters, zei vorige maand dat hij een tekort aan politiemensen vreest vanwege het EU-voorzitterschap, aangezien er zo’n twintig grote bijeenkomsten plaatsvinden waar veel agenten voor nodig zijn. Bent u daar ook bang voor?
‘Ik deel zijn zorg. Door een enorme toename van het aantal grootschalige evenementen en de internationale situatie met terreurdreiging en aanslagen hebben we de afgelopen jaren heel veel gevraagd van de politie. Dat Schneiders zegt dat we daarop moeten letten, vind ik zeer terecht. De agenten zijn de verbinders in de wijken en treden zowel preventief als repressief op. De komst van de Nationale Politie heeft het financieel ingewikkeld gemaakt, to put it mildly. Niet voor niets hebben de G4-burgemeesters er bij het kabinet op aangedrongen dat er zowel in de kwantiteit als in de kwaliteit van de politieorganisatie geïnvesteerd moet worden. De politie kan heel veel, maar er zitten grenzen aan. We moeten nu kiezen of kabelen. Er zal dus geld bij moeten.’

+++++++++++++++++++++++++++++

Agenda 2016
Jan van Zanen is nu ruim een halfjaar voorzitter van de VNG. Hij nam begin juni het stokje over van Annemarie Jorritsma. Dit najaar is in overleg met de leden een agenda voor 2016 opgesteld. Naast aandacht voor de vluchtelingenproblematiek is een aantal onderwerpen benoemd dat dit jaar volop de ruimte krijgt. Het gaat om de gemeentelijke financiën, de Omgevingswet en het sociaal domein.
Het financieel evenwicht tussen de overheden moet zich herstellen, meent Van Zanen. ‘Ik vind het zuur dat gemeenten – die destijds echt hebben bijgedragen aan het terugdringen van het landelijke begrotingstekort – nog steeds met de gebakken peren zitten, terwijl de economie weer een beetje op gang komt.’ Dat het kabinet deze zomer met voorstellen komt om het gemeentelijk belastinggebied te verruimen, juicht hij toe. ‘Daar zullen we in VNG-verband nog veel over spreken.’
Over de Omgevingswet, die op zijn vroegst in 2018 van kracht wordt, is Van Zanen duidelijk. Hij roept gemeenten op ermee aan de slag te gaan. ‘Het lijkt ver weg, maar pas op, er moet op dit terrein nog veel gebeuren.’
Voor het sociaal domein wordt het ‘een heel spannend jaar’, vervolgt Van Zanen. ‘Ik ben vol vertrouwen, maar dat de transformatie nu vorm gaat krijgen, betekent wel iets voor colleges en raden.’ Het accent voor gemeenteraden zal volgens hem steeds meer op het sociaal domein komen te liggen. ‘Daarnaast moeten wethouders en raadsleden zich realiseren dat samenwerking met andere gemeenten steeds belangrijker wordt. Dat is ingewikkeld omdat dan al snel de vraag wordt gesteld of dit soort verbanden wel democratisch gelegitimeerd zijn.’
Andere onderwerpen van de Agenda 2016 zijn de regionale economie, informatietechnologie, privacy, gemeentelijke dienstverlening, energie en klimaat. Tot slot blijft er nagedacht worden over het versterken van de de lokale democratie. Van Zanen: ‘Ik geloof heilig in de parlementaire democratie. Mijn ambitie is ervoor te zorgen dat de democratische legitimatie gedurende mijn voorzitterschap niet minder wordt en dat we een aantal nieuwe zaken hebben bedacht. Ik ben heel blij dat Wim van de Donk en de denktank met onder anderen de Amsterdamse wethouder Kajsa Ollongren zich over deze onderwerpen buigen.’

Bijeenkomsten Europese stedelijke agenda tijdens EU-voorzitterschap:

21 april – Burgemeestersbijeenkomst voor Europese hoofdsteden (gastheer is burgemeester Van der Laan van Amsterdam)

30 mei – EU Urban Agenda Forum georganiseerd door het Comité van de Regio’s, de VNG, het IPO, de gemeente Amsterdam, de provincie Noord-Holland en het ministerie van BZK. Onderdeel van dit evenement is de Manifestatie van Europese Stadmakers en een informele ministeriële bijeenkomst.

Locatie: het Marineterrein in Amsterdam.

Verschenen in VNG Magazine, 22 januari 2016