Roel Bekker heeft zijn plannen bekendgemaakt: de komende vier jaar werkt hij aan ‘een betere maar ook kleinere rijksdienst’. Wat vinden ambtenaren daar eigenlijk zelf van? PM vroeg het een aantal lezers.

Wat zegt het als je een nota over de toekomst van de rijksdienst begint met de zin ‘De regering is trots op haar ambtenaren’? Niet zoveel, getuige de reactie van het PM Panel. De helft denkt dat de regering ‘dit toch niet meent’. Slechts 30 procent vindt de opmerking terecht. Een ambtenaar van Verkeer en Waterstaat geeft geen antwoord op de vraag, maar schrijft: ‘Ik moest grinniken en dacht, als je begint met zo’n zin, hoe serieus is de rest dan? Maar ik heb toch verder gelezen.’ Bijna de helft van de panelleden deed dat ook, en iets meer dan de helft geeft aan over de nota gelezen te hebben in krant, internet of intranet. Slechts een enkeling heeft niets over de Nota Vernieuwing Rijksdienst gelezen.

Scherpe keuzes
Van het panel vindt 85 procent het haalbaar dat een op de vijf beleidsambtenaren eruit gaat. Wel wordt een aantal kanttekeningen geplaatst. Volgens LNV’er Gert van der Bijl behoeft het een rigoureuzere aanpak. ‘Met echte keuzes, het blijft nu toch een veredelde kaasschaaf.’ Ook Henk Vooijs van Rijkswaterstaat denkt dat het mogelijk moet zijn 20 procent op het beleid te bezuinigen. ‘Maar dan moeten we de juiste zaken niet meer doen.’ De vraag of het mogelijk is minder beleid te maken – dé manier om op beleidsambtenaren te bezuinigen – wordt ongeveer hetzelfde beantwoord: 20 procent denkt van niet, 80 procent vindt dat het wel kan, mits ‘de politiek meewerkt’, zegt André Westerhuis, werkzaam op LNV. ‘Als we blijven vinden dat de overheid alle onheil moet en kan voorkomen, dan zal het niet lukken,’ meent hij. Dat is Jan van Tol van het programma Eenduidig Toezicht met hem eens: ‘De overheid hoeft niet alles te regelen.’

Als het om minder beleid gaat, wijst het panel bijna eensgezind naar de politiek. ‘Het begint bij de politiek, niet zozeer bij de ambtenarij,’ aldus Robert van Winden van Rijkswaterstaat. Bert Bos (BZK): ‘Minder beleid is haalbaar, minder regelzucht uit de Kamer niet.’ En Paul van Voorst van het ministerie van Justitie zegt: ‘Het vergt wel zéér scherpe politieke keuzes en tegendruk aan het parlement. Beide gebeurt tot op heden niet.’

Flexibiliteit
Bij de presentatie van de nota, enkele weken geleden, beloofde minister Ter Horst (BZK) dat er geen gedwongen ontslagen zullen vallen. Het panel is op dit punt nagenoeg eensgezind: 90 procent heeft hier vertrouwen in. ‘Het natuurlijk verloop is groot genoeg,’ stelt Jos Timmerman (Rijkswaterstaat). Van der Bijl (LNV) vraagt zich af of dat wel zo is. ‘Er zijn de afgelopen jaren zoveel mensen met FPU gegaan dat het aantal ambtenaren dat de komende tijd de pensioengerechtigde leeftijd bereikt, gering zal zijn.’ Ook Van Voorst van Justitie ziet het somber in: ‘De gewenste bezuiniging kan niet door natuurlijk verloop alleen worden opgevangen.’ Dat is ook niet de bedoeling, als we de nota mogen geloven: ‘Het kabinet hanteert als uitgangspunt dat ambtenaren wiens functie vervalt van werk naar werk kunnen gaan en dus niet ontslagen worden,’ schrijven Bekker en Ter Horst. ‘Dat kan alleen als men bereid is tot flexibiliteit en mobiliteit,’ voegen ze eraan toe. Zitten ambtenaren daar wel op te wachten? Ja, antwoordt 90 procent van het PM Panel. ‘Dat is ook al mijn huidige manier van werken,’ (Van Voorst), ‘Ik zou makkelijk voor bijna elk departement kunnen werken,’ (Johan Hesse, Inspectie Verkeer en Waterstaat). ‘Natuurlijk, dat biedt veel kansen,’ (Elvera van de Panne, Financiën). Mariska Jansen van LNV voorziet problemen: ‘Juist door de snelle functiewisselingen, die nu al zichtbaar zijn, moet het wiel telkens opnieuw worden uitgevonden.’ Ook Jolande Laval van Defensie, momenteel gedetacheerd bij Financiën, is terughoudend: ‘Ik weet niet zeker of veel jobhoppen wel kwaliteitsverhogend en efficiencybevorderend is.’ Ze spreekt uit eigen ervaring. ‘Bij Defensie vinden op staffuncties om de drie jaar wisselingen plaats. Het eerste jaar bestaat uit inwerken – over het algemeen word je redelijk willekeurig op functies geplaatst, of je er verstand van hebt of niet – het tweede jaar draai je mee en het jaar daarop kijk je alweer uit naar iets anders,’ aldus Laval.

Verhuizen
Bekker en Ter Horst kijken de komende vier jaar niet alleen naar de personele kant. Er wordt, onder meer, ook gewerkt aan een visie voor de kantorensector van het rijk. Een van de mogelijkheden is het loslaten van de een-departement-een-gebouw benadering. Driekwart van het panel vindt dit een prima idee. ‘Omdat het de verkokering tegengaat,’ is een veelgehoord argument. Er wordt ook tegengas gegeven. ‘Een departement moet niet over meerdere gebouwen worden opgesplitst, dat zou een ramp zijn,’ vindt Van Voorst. Een ambtenaar van LNV die anoniem wenst te blijven, voegt toe: ‘Het is al moeilijk genoeg om binnen een departement samen te werken. Het vergroten van de fysieke afstand maakt het nog lastiger.’
Een van de consequenties van het feit dat elk departement in de toekomst niet meer zijn eigen gebouw heeft, zou kunnen zijn dat ambtenaren gedwongen worden te verhuizen. De bereidwilligheid hiertoe is groot. Meer dan de helft wil mee verhuizen, hoewel 60 kilometer buiten Den Haag als maximale grens wordt aangegeven. Laval van Defensie geeft aan niet te willen verhuizen, maar wel bereid te zijn verder te reizen. ‘Maximaal een uur van deur tot deur,’ verklaart ze. Ook Van Tol deinst, naar eigen zeggen, niet terug voor een beetje reizen. ‘Ik woon nu in Almere.’ Hesse heeft het slim bekeken. ‘Gezien de grilligheid van het rijk qua reorganisaties ben ik in Amsterdam gaan wonen zodat ik zowel Den Haag als Utrecht kan bereizen.’
Blijft over de vraag of het Bekker überhaupt gaat lukken de rijksdienst in vier jaar tijd te vernieuwen. De panelleden zijn hierover klip en klaar: daarin zal hij niet slagen, meent 80 procent. De periode is te kort, vinden enkele ambtenaren. ‘Voor een cultuuromslag staat in het bedrijfsleven tien jaar, dat zal de overheid dan even in vier jaar doen?’ vraagt Westerhuis zich af. ‘Dit soort operaties hebben we al vaker meegemaakt en die hebben weinig tot niets veranderd of opgeleverd,’ vindt VenW’er Klaas van der Grinten. ‘Ook in dit plan worden nog steeds geen echte keuzes gemaakt. Een boterzacht verhaal, verspilde energie.’ Robert van Winden sluit zich daarbij aan: ‘Ambtenaren zijn vernieuwingsmoe, we willen gewoon aan het werk.’

Verschenen in PM, 11 oktober 2007