Op 11 november eindigt de vijfde leergang van het ABD Kandiatenprogramma. De zevende lichting is net begonnen aan het twee jaar durende opleidingstraject. Lang niet iedereen schopt het tot directeur.

Een Amerikaans spionagevliegtuig, op missie om foto’s te maken van het illegaal verhandelen van oude Sovjetwapens, stort neer in de Russische staat Kaliningrad. Op aandringen van stafchef Leo McGarry verhult president Bartlet dat ze Rusland aan het bespioneren waren. De Russische president gelooft hun smoes – dat er foto’s van kusterosie werden gemaakt – niet en de situatie dreigt te escaleren tot het punt waarop president Bartlet het vliegtuig wilt laten opblazen zodat de Russen de foto’s niet ontdekken. Dan besluit Bartlet open kaart te spelen en geeft toe dat ze spioneerden. Hij wijst erop dat beide regeringen hier belang bij hebben en Bartlet stelt voor dat ze de foto’s delen. ‘It’s just as much of a problem for you as it is for us, but you’re not dealing with it, so we were taking pictures of Kaliningrad. We’re gonna have to trust each other a little.’
Volgens Jacques Mulders, directeur innovatie, ontwikkeling en opleiding van de Algemene Bestuursdienst, is dit een van de mooiste scènes uit de The West Wing (voor de fans: aflevering 20, seizoen 4). Niet voor niets krijgen deelnemers aan het ABD Kandidatenprogramma veelvuldig fragmenten uit de Amerikaanse televisieserie voorgeschoteld. Er komen immers nogal wat leiderschapsaspecten aan bod. Mulders: ‘Deze scène is een goed voorbeeld van een leider die op onorthodoxe wijze probeert tot een oplossing te komen. Hij heeft door dat hij zijn macht niet moet laten gelden, omdat het bij de tegenpartij niet tot meer begrip leidt. Integendeel, de Russische president gaat dan juist hetzelfde doen met als gevolg dat je aanstuurt op een conflict.’
Mulders is de geestelijk vader van het ABD Kandidatenprogramma, een opleidingstraject dat talentvolle ambtenaren in een paar jaar tijd klaarstoomt voor een directeursfunctie. Eind september is de zevende lichting aan het twee jaar durende (collectieve) programma begonnen dat is vormgegeven als een reis. Dit keer leidt de reis in figuurlijke zin naar Mount Shasta, een 4.322 meter hoge berg in Californië. Het traject bestaat uit drie componenten: ken jezelf, ken je werk en ken de wereld, oftewel de context waarin je als ambtenaar opereert. Die combinatie is uniek, legt Mulders uit. ‘Nergens wordt dit in samenhang aangeboden.’

Forse uitstroom
Zeven jaar geleden, hij was toen directeur bestuurlijke trajecten bij de ABD, maakten de meeste departementen zich zorgen over de opvolging van de huidige generatie managers. ‘Het was duidelijk dat er een forse uitstroom op komst was,’ zegt Mulders. ‘Ik geloofde echter niet dat er op de departementen geen talent rondliep. Hooguit hadden we er geen zicht op.’ Om high potentials ‘zo snel mogelijk directeur-fähig’ te maken, zette Mulder het kandidatenprogramma op. SG’s kunnen jaarlijks maximaal vier ambtenaren aandragen, twee van hen mogen het opleidingstraject gaan volgen. ‘Hoewel het een zwaar programma is, zien de SG’s het als een cadeautje aan hun medewerkers,’ aldus Mulders. ‘Het is inderdaad wel een cadeautje dat je zelf moet uitpakken,’ voegt Guido Landheer toe, daarmee doelend op de zwaarte van het programma. Landheer begon vier jaar geleden aan de Etty Hillesumroute (Etty Hillesum was een joodse vrouw die bekend is geworden door de publicatie van haar dagboek, 38 jaar nadat zij in Auschwitz werd vermoord. In het dagboek verwoordde ze de persoonlijke ontwikkeling die ze doormaakte tijdens de Tweede Wereldoorlog). Hij weet nog precies het moment dat Gabriella Bekman, Landheers toenmalig leidinggevende op Verkeer en Waterstaat, zijn kamer binnenkwam met het goede nieuws dat hij mocht meedoen met het kandidatenprogramma. ‘Ik had geen flauw idee wat het programma inhield, alleen dat het voor potentiële leidinggevenden binnen de rijksdienst was,’ zegt Landheer. ‘Daar wilde ik wel bijhoren.’ Inmiddels is Landheer plaatsvervangend directeur Energie en Duurzaamheid op Economische Zaken. ‘Zonder dit programma was ik nooit zo snel op een ander departement terechtgekomen,’ denkt Landheer die ‘heel positief’ is over het opleidingstraject. ‘Vooral op het vlak van persoonlijke ontwikkeling heb ik veel geleerd. Je kunt mensen natuurlijk pas goed aansturen als je jezelf goed kent.’ De persoonlijkheidstraining is ook voor Arina Kruithof, plaatsvervangend directeur Inburgering en Intergratie (Vrom/WWI) het meest waardevol geweest. ‘Hoewel je dit onderdeel niet los kunt zien van de rest van het programma.’ Op 11 november neemt de lichting van Kruithof (jaargang 5, de Zuidlandroute: naar de zoektocht van ontdekkingsreiziger Jacob Roggeveen naar het zuidelijk halfrond in de 18e eeuw) officieel afscheid van het programma. ‘Ik mis het nu al,’ zegt Kruithof die vindt dat ze in twee jaar tijd een andere manager is geworden. ‘Ik ben nu sterker en ook rustiger. Ik weet wat ik wil en hoe ik dat kan bereiken. Daar kan ik ook meer geduld bij opbrengen.’ Nu het traject bijna ten einde is, zal Kruithof zich gaan oriënteren op een directeursfunctie. ‘Door de taakstelling is het aantal directeursplekken helaas beperkt,’ zegt ze. ‘Maar ik boor zoveel mogelijk mijn netwerk aan.’
De ambtenaren die aan het programma hebben deelgenomen zien elkaar nog geregeld. Landheer, die toch al twee jaar klaar is met het traject, luncht nog regelmatig met jaargenoten. ‘Je pakt ook makkelijker de telefoon, omdat je weet wie je treft. Het is niet meer zomaar iemand van Financiën.’
Niet alle deelnemers aan het kandidatenprogramma zijn even succesvol. ‘40 tot 45 procent van de kandidaten lukt het om directeur te worden,’ zegt Mulders. ‘Dat is veel, zeker vergeleken met programma’s in het bedrijfsleven waar zo’n 10 procent na afloop een managementfunctie weet te bemachtigen.’ Vooralsnog heeft het programma nog geen enkele directeur-generaal opgeleverd. ‘Dat heeft met tijd te maken,’ reageert Mulders. ‘Het rijpen van directeur naar DG doe je niet in drie jaar.’ Trots vertelt hij dat een van zijn kandidaten het inmiddels wel tot plaatsvervangend DG heeft geschopt. Hij doelt op Ron Minnée van OCW (zie pagina 31), die deelnam aan de allereerste jaargang, de Zijderoute. Ook Martin Berendse, tegenwoordig directeur van het Nationaal Archief, was als directeur Kunsten plaatsvervangend DG Cultuur op OCW. En Olav Welling, net als Berendse kandidaat van het tweede traject de Abel Tasmanroute, is inmiddels opgeklommen tot plaatsvervangend inspecteur-generaal van de Vrom-inspectie.
De kosten voor het programma worden gedragen door de ABD om departementen geen financiële drempel op te leggen, aldus Mulders. Hoeveel het leertraject kost, wil hij niet zeggen. ‘Het is in elk geval goedkoper dan andere managementtrainingen.’

++++++++++++

Kredietcrisis

Niet alleen krijgen de deelnemers aan het ABD Kandidatenprogramma fragmenten uit The West Wing voorgeschoteld om duidelijk te maken hoe het moet (of hoe het niet moet). Ook de film The Queen over de interactie tussen koningin Elizabeth II en premier Tony Blair na de dood van Diana, de documentaire Walk the Line over muzikant Johnny Cash en het interview met Dick Berlijn vorig jaar in Buitenhof horen tot het lesmateriaal. De ABD probeert zoveel mogelijk in te spelen op de actualiteit. Onlangs is er nog twee dagen gesproken over de kredietcrisis en hoe je daar als overheidsmanager mee omgaat. Jacques Mulders: ‘Een van de deelnemers was nauw betrokken bij de onderhandelingen in Washington. Hij heeft alle ins en outs kunnen vertellen.’

Verschenen in PM, 24 oktober 2008