De ministerraad bespreekt binnenkort de code goed openbaar bestuur die een stuurgroep onder leiding van DG Andrée van Es (BZK) heeft opgesteld. Hiermee onderstreept het kabinet het belang dat het hecht aan een professionele en betrouwbare overheid.

Het Stedelijk Museum viel deze week in de prijzen: het won de Turing Toekenning ter waarde van 450.000 euro. Deze nieuwe prijs is een initiatief van de -Turing Foundation, opgericht met het geld dat het echtpaar Geelen in 2006 verdiende met de beursgang van TomTom. Secretaris van de Turing Foundation is TomTom-bestuurder Alexander Ribbink. Dezelfde Alexander Ribbink die voorzitter is van de raad van toezicht van het Stedelijk. Merkwaardig.
Ook in Den Haag wemelt het van de dubbele petten, nauwelijks een haan die er naar kraait. Bij lagere overheden is er vaak veel meer om te doen. Plaatselijke politici hebben meer wortels in de samenleving en lopen sneller dan landelijke politici het risico van belangenverstrengeling. Veel gemeenten hebben daarom een actief integriteitsbeleid ontwikkeld. Na schandalen bij woningcorporaties en welzijnsinstellingen zijn ook alle organisaties die -tussen markt en overheid opereren, bezig in snel tempo aan eisen voor good governance te voldoen. Hoe staat het met integriteit bij het rijk?
Om te komen tot een professionele en betrouwbare overheid heeft DG Andrée van Es van BZK een zevental beginselen van deugdelijk overheidsbestuur opgesteld. De definitieve versie, die na een uitgebreide consultatieronde binnenkort in de ministerraad wordt besproken, is inmiddels klaar. Vraag is of de code een einde maakt aan dubbelfuncties van politici en bestuurders. Openheid en integriteit mogen op -papier het leidend beginsel zijn, dubbele petten komen in Den Haag veelvuldig voor. PM reconstrueert drie voorbeelden.

KAMERLID EN TOEZICHTHOUDER
Atzo Nicolaï is Tweede Kamerlid voor de VVD én voorzitter van de raad van toezicht van het Nationaal Historisch Museum. ‘Een Kamerlid moet zonder last of ruggespraak opereren.’

Aan tafel bij Buitenhof-presentator Peter van Ingen maakt minister Ronald Plasterk (PvdA) op zondagmiddag 27 januari 2008 bekend wie de voorzitter wordt van de raad van toezicht van het Nationaal Historisch Museum. Tot veler verrassing – ook van de persoon in kwestie zelf – had Plasterk een paar dagen eerder, op maandag 21 januari, Tweede Kamerlid Atzo Nicolaï gevraagd deze functie op zich te nemen. De bewindsman kwam tot zijn keuze omdat hij op zoek was naar ‘een voorzitter die op twee verschillende terreinen ervaring en bewezen vaardigheden had: enerzijds ruime ervaring in het openbaar bestuur en een breed netwerk in de bestuurlijke sector, en anderzijds een professionele achtergrond in de culturele sector in den brede’. Nicolaï’s cv komt hier in hoge mate aan tegemoet: hij is immers minister en staatssecretaris geweest en eerder was hij beroepsmatig actief in de culturele sector als secretaris van de Raad voor Cultuur. Bovendien, zo schrijft Plasterk in zijn antwoord op Kamervragen van CDA’er Nicolien van Vroonhoven – ingediend daags na de uitzending van Buitenhof – is Nicolaï ‘als jurist bij uitstek geschikt voor de sturing van dit complexe bestuurlijke proces’. De functie is hem, aldus Plasterk, ‘op het lijf geschreven’.
Donderdag 31 januari komt de kwestie in de Tweede Kamer aan de orde in een Algemeen Overleg met de minister. CDA’er Van Vroonhoven gaat het debat vol in. Ze ‘twijfelt niet aan de capaciteit’ van de beoogde voorzitter, maar ‘wel aan de wenselijkheid dat een Kamerlid deze functie bekleedt’. Dat Nicolaï zijn cultuurwoordvoerderschap heeft opgegeven, prijst Van Vroonhoven. ‘Maar zijn hiermee alle integriteitsrisico’s weggenomen?’ zo vraagt ze zich af. Edith Schippers, partijgenoot van Nicolaï, reageert geïrriteerd op de ‘grote woorden van de CDA-fractie’, terwijl de VVD een ‘strikter beleid ten aanzien van nevenfuncties kent’. Volgens Schippers is de benoemingsprocedure transparant en integer. ‘En er is geen sprake van een hiërarchische relatie of een arbeidsrelatie. Deze situatie is vergelijkbaar met die van vele medeleden. De combinatie van functies is niet wezensvreemd.’ Andere oppositiefracties zijn kritischer en plaatsen vraagtekens bij de benoeming van hun collega tot voorzitter van de raad van toezicht van het in oprichting zijnde museum. Martin Bosma (PVV) stelt dat ‘Kamerleden bewindslieden op armlengte moeten houden en elke schijn van belangenverstrengeling moeten vermijden’. SGP’er Bas van der Vlies vindt het een dilemma dat Nicolaï lid blijft van de Tweede Kamer. ‘Als Kamerlid moet hij zonder last of ruggespraak opereren, terwijl hij als controleur van de regering een oordeel moet geven over de minister voor wie hij ook werkt,’ aldus Van der Vlies. Het antwoord van de minister stelt de meeste Kamerleden gerust. ‘Het wordt acceptabel geacht dat een Kamerlid door een minister wordt benoemd tot voorzitter van een raad van toezicht,’ zegt Plasterk die ervan overtuigd is dat Nicolaï in die functie geen last zal hebben van het Kamerlidmaatschap. ‘Of het omgekeerde het geval is, is ter beoordeling aan de Kamer.’ De bewindsman voegt er nog aan toe dat er geen sprake is van een hiërarchische relatie. ‘De enige opdracht aan de heer Nicolaï is om toezicht te houden.’ Van Vroonhoven bindt in, hoewel de gang van zaken volgens haar ‘geen schoonheidsprijs verdient’. Eigenlijk is vooral Mariko Peters van GroenLinks in tweede termijn nog erg kritisch. ‘Met deze benoeming wordt de kleur van de inhoud van het museum onnodig gepolitiseerd en de schijn van belangenverstrengeling gewekt,’ aldus Peters. Toch steunt ze een door Hans van Leeuwen (SP) ingediende motie om de benoeming niet door te laten gaan, niet, omdat ze een brief van de minister over het scheiden van inhoud en bestuur wil afwachten. SP en PVV stemmen voor de motie, de rest is tegen, waardoor deze wordt verworpen en Nicolaï aan de slag kan.
Inmiddels zijn we zo’n anderhalf jaar verder. Half mei vond een spoeddebat plaats over de beoogde locatie van het Nationaal Historisch Museum. Alleen PVV’er Bosma bracht de rol van de raad van toezicht en dus die van voorzitter Nicolaï nog even ter sprake. ‘Wij zijn er als Tweede Kamer tenslotte om de regering te controleren en niet om klusjes voor haar te doen.’ De rest van de Kamer lijkt zich bij de dubbelfunctie van Nicolaï te hebben neergelegd.

SUBSIDIEGEVER EN -ONTVANGER
Jos van Gennip is voorzitter van de NCDO én betrokken bij organisaties die subsidies ontvangen van dezelfde NCDO. ‘Je kunt geen geld aan jezelf geven.’

CDA-coryfee Jos van Gennip grossiert in nevenfuncties. Nu is er natuurlijk niets op tegen dat een 70-jarige oud-politicus in de nadagen van zijn carrière nog maatschappelijk actief wil zijn. Lastig wordt het pas als sprake lijkt te zijn van belangenverstrengeling. Zo gaf de Nationale Commissie voor internationale samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO), met voorzitter Van Gennip, de afgelopen jaren enkele tonnen subsidie aan Society International Development (SID), waar Van Gennip ook het voorzitterschap bekleedt. Tevens ging er wat geld naar de Eduardo Frei Stichting, een internationale club gelieerd aan het CDA waar Van Gennip tot voor kort bestuurslid was. Niet alleen Van Gennip heeft bij de NCDO overigens een dubbele pet op, zo blijkt uit een overzichtje dat ambtenaren van minister Koenders (PvdA) voor Ontwikkelingssamenwerking op verzoek van SP-Kamerlid Ewout Irrgang opstelden. Vier andere bestuursleden hebben een bestuursfunctie bij organisaties die de afgelopen jaren subsidie hebben ontvangen van de NCDO. Irrgang riep Van Gennip op te stoppen met de bestuursfuncties bij organisaties die hij financieel steunt. ‘Je kunt geen geld aan jezelf geven,’ zo zei de SP’er in de Volkskrant. Van Gennip reageerde met het verweer dat hij de bestuursfuncties bij de ontvangende organisaties al had ‘voordat hij gepolst werd om voorzitter te worden’. Volgens Van Gennip zijn bestuursleden van de NCDO ‘niet betrokken bij besluitvorming en uitvoering van projecten waar ze anderszins een band mee hebben’.
Koenders laat het eind vorig jaar bij de beantwoording van Irrgangs vragen in het midden of hij de mening van de SP’er deelt dat er sprake is van ‘ongewenste schijnbare belangenverstrengeling’. De bewindsman verwijst naar het NCDO-bestuursregelement waarin staat dat het voor het goed functioneren van de organisatie gewenst is dat de bestuursleden ook andere bestuursfuncties op het terrein van de NCDO of aanpalende sectoren vervullen. ‘Naar mijn opvatting dient hieraan op een zodanige wijze invulling te worden gegeven dat (de schijn van) belangenverstrengeling wordt voorkomen,’ aldus Koenders. Op hetzelfde moment zijn ambtenaren op het ministerie van Buitenlandse Zaken druk bezig met een inventarisatie naar de organisatie van het OS-draagvlakbeleid. Een paar maanden later blijkt dat Koenders korte metten gaat maken met de dubbele petten van het NCDO-bestuur. De NCDO kan volgens de minister niet langer subsidiegever zijn en krijgt een nieuwe rol als kenniscentrum, zo maakte hij begin deze maand bekend.

OPDRACHTGEVER EN -NEMER
Provinciesecretaris Mariëtte van Wieringen (Zuid-Holland) is bestuurslid van ICTU, het overheidsorgaan dat ict-opdrachten aanbesteedt, én bestuurslid van Het Expertisecentrum (HEC), een club gelieerd aan BZK, die ict-opdrachten probeert te verwerven. ‘Het is voor een topambtenaar niet verstandig aan beide kanten van de tafel te zitten.’

Op het moment dat SG Jan Willem Holtslag eigenlijk afscheid zou moeten nemen van het ministerie van BZK – op 31 januari 2008 – is hij niet op zijn receptie, maar zit hij in de Tweede Kamer bij een spoeddebat over zijn nevenfuncties. Verantwoordelijk staatssecretaris Ank Bijleveld (CDA) is door VVD-Kamerlid Brigitte van der Burg naar de Kamer verordonneerd vanwege ‘onzorgvuldig bestuur’. Wat is eraan de hand? De SG is, net als provinciesecretaris Mariëtte van Wieringen van Zuid-Holland, bestuurslid van zowel ICTU als van Het Expertise Centrum (HEC). Na een Europese aanbesteding door ICTU (en GBO.overheid) in verband met een aantal raamovereenkomsten voor ict-dienstverlening en -detachering, zijn zes van de negen opdrachten gegund aan een gelegenheidscoalitie van adviesbureau Verdonck, Klooster en Associates en het HEC. Kortom: de twee topambtenaren hebben aan beide kanten van de tafel gezeten. Van der Burg keurt dit af. ‘Zelfs van de schijn van belangenverstrengeling moet de overheid verschoond blijven,’ zo zei ze vorig jaar tijdens het spoeddebat dat zich ontspon tot een traditionele oppositie-coalitie tweestrijd, waarbij de laatste alleen werd gesteund door D66. CDA’er Jan Schinkelshoek valt de staatssecretaris (en zijn partijgenoot) bij. Belangenverstrengeling zou op voorhand allerminst bewezen zijn, zo zegt hij. ‘We moeten ophouden elkaar met etiketten te beplakken,’ aldus Schinkelshoek. ‘Daar beschadigt men elkaar alleen maar mee.’ Pierre Heijnen van de PvdA gaat nog een stapje verder. Dat Van der Burg een paar dagen eerder in NRC Handelsblad van belangenverstrengeling heeft gesproken, neemt hij zijn collega kwalijk. ‘Zij brengt daarmee de integriteit van de overheid in het geding.’ Gevraagd naar een reactie antwoordt Van der Burg nu: ‘Het ging me destijds niet om de persoonlijke integriteit van de topambtenaren, maar om het feit dat de overheid vertegenwoordigd was in besturen van organisaties die optreden als opdrachtgever en als opdrachtnemer. Dat kan gewoon niet.’ Dat Mariëtte van Wieringen nog steeds lid is van beide besturen verwondert de VVD’er. ‘Nog steeds? Ik blijf het voor een topambtenaar niet verstandig vinden aan beide kanten van de tafel te zitten.’ Het feit dat Het Expertise Centrum langzamerhand op afstand wordt gezet van de overheid, is voor Van der Burg een teken dat de staatssecretaris het eigenlijk met haar eens is. Dat wordt nog eens onderstreept door het feit dat BZK na het vertrek van Jan Willem Holtslag als SG niet meer vertegenwoordigd is in het HEC-bestuur.

Verschenen in PM, 29 mei 2009