U bent kennelijk een publieke pionier. Wat vindt u daarvan?
‘Het is een hele eer zo genoemd te worden. Het voelt wat onwennig, maar ik kan het wel plaatsen. Op het toenmalige ministerie van LNV werd programmamanagement ingezet voor complexe, maatschappelijke problemen waar de overheid niet direct een oplossing voor heeft. De voorwaarde daarbij was dat er daadwerkelijk gepionierd moest worden: experimenteren, innoveren, nieuwe beleidsinterventies bedenken, et cetera.’

In uw essay beschrijft u het verloop van het programma Duurzame Voedselsystemen waarbij u besloot het roer om te gooien. Kunt u vertellen wat er precies gebeurde?
‘Voor de coalitie was het eigenlijk een onmogelijk vraagstuk, aangezien CDA en PvdA er heel verschillend tegenaan keken. Voor alle betrokken partijen was het een lastig onderwerp, zeker ook voor LNV, het departement dat de kar trok. Daardoor was er heel weinig handelingsruimte. Dat moet anders, dacht ik, en kaartte het aan bij de DG en de directeur. Geheel in de traditie van het pionieren werd gezegd dat ik maar iets moest gaan proberen, want zo liep het toch ook niet. Ik besloot direct contact te zoeken met pioniers in de samenleving. Met ngo’s en innovatieve bedrijven. Ik bleek een enorme energiebron aan te boren. Ineens had ik te maken met mensen die concreet iets willen en zeer gedreven zijn. Door ons los te maken van het Haagse systeem kwam er ruimte om nieuwe coalities te vormen. In Den Haag gelden andere wetten.’

Kreeg u de ambtenaren op de departementen net zo makkelijk mee?
‘In het begin is dat nogal frustrerend geweest. Het programma werd door velen op het ministerie gezien als een mission impossible: veel te gevoelig en complex. Maar toen we eenmaal de samenleving in gingen en met het bedrijfsleven aan de slag, ging er een andere wind waaien. Mensen klopten bij me aan om mee te doen. Ze zagen dat er buiten het politiek-bestuurlijk positiespel heel veel maatschappelijke energie op dit vraagstuk was. De mens achter de ambtenaar kreeg meer ruimte en dat vonden mensen inspirerend werken.’

U heeft het transitiemanagement als anker genomen, zo lezen we in uw essay. Dat moet u even uitleggen.
‘Bij transitiemanagement gaat het om het creëren van beweging in complexe lange termijn uitdagingen. Je probeert een omslag te bereiken in het denken en doen van overheden, bedrijven en andere maatschappelijke actoren. Daarbij probeer je innovaties door te voeren binnen het bestaande, klassieke systeem en tegelijkertijd innovaties te stimuleren die compleet nieuw zijn. In dit geval hebben we binnen de agrofoodketen eiwitinnovaties gestimuleerd, zodat er onder meer een nieuwe generatie vleesvervangers ontwikkeld werd. Daarnaast hebben we onderzoek geïnitieerd naar kweekvlees. Dan heb je het echt over een systeeminnovatie.’

Het programma bestaat inmiddels niet meer. Waarom eigenlijk niet?
‘Het zou vier jaar duren, maar toen kwam er een nieuwe regering [Rutte I, CC] en had het geen politieke prioriteit meer. We hebben nog wel een paar maanden gekregen om zaken binnen het ministerie te verankeren. Dat was lastig, want LNV was inmiddels opgegaan in EL&I en dat fusiedepartement was heel erg zoekende. Het betekent overigens niet dat er niets meer met duurzame voedselsystemen gebeurt. Onze aanpak heeft er juist toe geleid dat partijen in de samenleving zaken hebben overgenomen die wij met hen in gang hebben gezet. We hebben veel prikkels gegeven.’

Heeft u tips voor ambtenaren die zich als pionier willen opwerpen?
‘Stel het maatschappelijke vraagstuk centraal en werk van daaruit. Zoek, zoals de Duitsers het zeggen, neue Kombinationen tussen onverwachte spelers. Daardoor creëer je meer creativiteit en vernieuwing. Wat ik vooral zou willen meegeven is dat je verder moet kijken dan het systeem in en rond Den Haag met al zijn instituties. We zijn hier nogal met onszelf bezig, dat past een beetje bij het wereldje. Maar we zijn opgericht om zaken op te lossen die de samenleving zelf niet kan. We hebben een dienende functie, dus gedraag je daar dan ook naar.’

++++++++

Peter Schmeitz werkt momenteel als programmamanager MKB en regionale dynamiek bij het ministerie van Economische Zaken. Van 2009 tot 2012 was hij programmamanager Duurzame Voedselsystemen, een samenwerking tussen de ministeries van LNV, Vrom en Ontwikkelingssamenwerking. Eerder was Schmeitz werkzaam als clusterleider Duurzame Veehouderij bij LNV. Daarvoor heeft hij gewerkt op het ministerie van Vrom in diverse beleidsfuncties, onder meer op het vlak van internationale zaken, ruimtelijke ontwikkeling en bouw. Schmeitz is ook werkzaam als personal coach binnen EZ.

Verschenen in PM, 2 februari 2013