Smart is hot. Er zijn talloze initiatieven van gemeenten die met behulp van data en technologie op slimme wijze maatschappelijke vraagstukken oplossen. We pikten er drie uit: hoe Utrecht een wereldfietsstad wordt, Groningen zichzelf op de kaart zet als Smart Energy City en Eindhoven het oude Philipsterrein tot slimme stad transformeert.

Stel, je woont in Utrecht en reist elke dag met de trein naar Den Haag. Op de fiets rijd je door de binnenstad naar het station. Al ver voordat je daar aankomt, kun je op borden zien waar er plek is om je fiets neer te zetten. Op soortgelijke manieren worden automobilisten al veel langer geïnformeerd over waar ze kunnen parkeren. Maar Utrecht – dat zich wil ontpoppen tot wereldfietsstad – neemt zijn fietsers serieus. Ruim honderdduizend fietsen er dagelijks door de binnenstad naar school, werk, winkels of station. Met de P-route Fiets zien ze eenvoudig waar ze wel en niet terechtkunnen.

Utrecht fietst
Het is een van de maatregelen uit het Actieplan Utrecht fietst, zegt verantwoordelijk wethouder Lot van Hooijdonk (GroenLinks). ‘Rondom het station is straks plek voor 22.000 fietsen en dan is het handig als je weet waar je terechtkunt.’ In de Jaarbeursstalling, aan de westkant van het station, kun je zelfs al zien in welk gangpad en op welke verdieping nog een plekje vrij is. De wethouder maakt daar zelf ook geregeld gebruik van. ‘Je kunt voor jezelf een afweging maken: neem ik deze gang dan kan ik die trein nog halen.’

Van Hooijdonk heeft het idee dat het systeem ‘behoorlijk aardig’ werkt. ‘We zijn alleen nog niet goed voorbereid wat te doen als een stalling vol zit. Hoe verwijs je door en waar naartoe? Dat is een volgende stap, de basistechniek staat nu.’ De data die wordt gegenereerd, is open data, het staat iedereen vrij daar iets mee te doen. Er is inmiddels – door een externe partij – al een Android-app ontwikkeld, die dezelfde informatie geeft als er op de borden staat.

Bijkomend voordeel is dat de gemeente nu veel meer informatie heeft over de fietsstromen. ‘Vroeger kreeg iedereen een bonnetje en dan wist je wel dat er duizend man geparkeerd had, maar je had geen idee hoe laat ze kwamen, hoe lang ze bleven staan en waar ze hun fiets neerzetten. Deze informatie is heel behulpzaam voor toekomstig beleid.’

Buiten het fietsparkeren maakt de combinatie van technologie en data nog veel meer mogelijk, vervolgt Van Hooijdonk. Zo is de gemeente aan het testen met light companion, een soort groene golf voor fietsers, en wordt er gewerkt aan een verkeersmodel, waarmee voorspeld kan worden wat er gebeurt als er bijvoorbeeld een extra weg over het spoor zou worden aangelegd. ‘Het is echt gek hoe weinig we weten over fietsers’, zegt de wethouder. ‘Met technologie en data is in termen van verkeersmanagement nog zoveel mogelijk. Dat kun je als gemeente gebruiken voor de bereikbaarheid van de stad, maar zeker ook in termen van leefbaarheid.’

Smart Energy City
Groningen profileert zich graag als Smart Energy City. Dat krijgt op verschillende manieren vorm, vertelt Wouter van Bolhuis, manager energietransitie bij de gemeente. Onder de noemer Powermatching City is de afgelopen jaren in de Thomsonstraat geëxperimenteerd met 42 woningen, die via slimme energienetwerken aan elkaar verbonden zijn. ‘De essentie is dat er zo veel mogelijk lokaal energie wordt opgewekt én direct gebruikt’, aldus Van Bolhuis. ‘Als iemand niet thuis is, maar de zonnepanelen op het dak wekken wel energie op kun je het zo regelen dat bij de buurman, die er wel is, de wasmachine aangaat.’ Het experiment is inmiddels beëindigd.

De vraag is nu in welke vorm het een vervolg gaat krijgen. ‘We hebben er veel van geleerd’, zegt Van Bolhuis. ‘Niet alleen qua technologie en de ontwikkelde software, maar vooral ook hoe bewoners dit soort snufjes accepteren en er gebruik van gaan maken.’ Ook is de gemeente tegen een aantal knelpunten aangelopen, vooral in de wet- en regelgeving. Van Bolhuis: ‘Je mag namelijk van de wetgever niet zomaar stroom aan de buurman leveren. Technisch kunnen we ons dus wel door blijven ontwikkelen, de regelgeving moet hier ook in mee.’

Verantwoordelijk wethouder Mattias Gijsbertsen (GroenLinks) riep minister Kamp deze week in een brief dan ook op in zijn Energievisie ruimte te bieden voor het lokaal en duurzaam opwekken en gebruiken van energie.

Een ander Gronings project gaat na de zomer van start. Van woningen in drie wijken worden energiegegevens verzameld, zoals het aantal zonnepanelen, elektrische auto’s et cetera. Met ETMoses – een rekenmodel van Quintel – wordt berekend wat dit betekent voor het energienetwerk en welke slimme varianten mogelijk zijn. Om welke drie wijken het gaat, kan Van Bolhuis nog niet zeggen omdat de gesprekken met de bewoners nog lopen. ‘Maar het ligt voor de hand’, zegt hij, ‘dat we kiezen voor een oude wijk met vooroorlogse architectuur, een wijk uit de jaren zestig en een nieuwbouwwijk.’ Op deze manier kun je voor uiteenlopende woningen en wijken nadenken welke duurzame opties het best passen. In een buurt met oude woningen kan nu eenmaal lastiger iets aan de bestaande infrastructuur worden gedaan dan in een nieuwbouwwijk.

Een derde ‘smart’ project waar Groningen vol op gaat inzetten, is het gebruik van aardwarmte om bestaande woningen te verwarmen. Van Bolhuis: ‘Wij hebben hier onder de grond heel heet water zitten, van zo’n 120 graden. Als je dat naar boven haalt, kun je het als verwarming gebruiken.’

Begin juni heeft de gemeenteraad een besluit genomen voor het oprichten van een nieuw nutsbedrijf dat zich met geothermische verwarming van bestaande bouw gaat bezighouden. ‘Een unicum’, aldus Van Bolhuis. ‘Nu het de wethouder gelukt is vrijwel de hele raad achter het plan voor aardwarmte te krijgen, zullen na de zomer de aanbestedingen voor het boren starten. Ik verwacht dat we in het voorjaar van 2018 de eerste warmte kunnen leveren. Ook dit is een slimme oplossing, want het is zo veel mogelijk lokaal en dus heel duurzaam.’

Strijp-S
Ook Europa heeft ‘smart’ hoog op de agenda staan. Vanuit het Horizon 2020-programma stelt de Europese Commissie subsidie beschikbaar voor het ontwikkelen van smart city-toepassingen. Eindhoven heeft de krachten gebundeld met de Engelse stad Manchester en het Noorse Stavanger. Het Triangulum-partnerschap heeft vanuit Europa 24,6 miljoen euro ontvangen – waarvan 6,2 miljoen voor Eindhoven – om vijf jaar lang met slimme technologieën te experimenteren.

‘Een smart city ontstaat echter niet door het toepassen van slimme technologie’, benadrukt Henk Kok (gemeente Eindhoven), die als alliance manager bij het consortium – waar ook een aantal bedrijven deel van uitmaakt – betrokken is. ‘Het gaat erom oplossingen te bedenken voor problemen die mensen ervaren. De smart society vormt het uitgangspunt, techniek en data zijn slechts middelen.’ Op twee plekken in Eindhoven vinden proeven plaats met slimme oplossingen, in de woonwijk Eckart-Vaartbroek en op Strijp-S, het voormalige Philipsterrein. ‘Destijds hadden alleen Philipsmedewerkers toegang tot de gebouwen’, vertelt Kok. ‘Zij kwamen tussen acht en negen uur ’s ochtends binnen en vertrokken aan het eind van de dag weer. Dat is nu anders, het terrein is vrij toegankelijk en er zijn veel start-ups gevestigd. Het centraal aansturen van de verlichting en de verwarming, zoals vroeger gebruikelijk, is nu niet efficiënt meer. We testen momenteel een applicatie waarmee elk bedrijfje zijn eigen elektriciteit en verwarming kan beheren. Deze applicatie, die je vanaf een smartphone kunt bedienen, checkt of er iemand in de bedrijfsruimte aanwezig is, of er een raam openstaat, hoe warm het er is en of de verlichting aanstaat. De app herkent ook patronen. Dus als er elke maandagochtend van negen tot elf werkoverleg is, en er dus mensen aanwezig zijn, zorgt de app ervoor dat de temperatuur om negen uur aangenaam is.’

Een ander voorbeeld zijn slimme lantaarnpalen met geluidssensoren. ‘Deze palen detecteren geluid, zoals brekend glas of stemmen’, aldus Kok. ‘De sensoren zijn zo slim dat ze aan stemmen kunnen herkennen of er een feestje gaande is of een vechtpartij. In het laatste geval gaat er automatisch een seintje naar de politie of de beveiligingsfirma met de mededeling dat er iets aan de hand is.’

De smart society is nooit af, net zoals een stad nooit af is, vervolgt Kok. En Europa wil resultaten zien. ‘Het moeten geen oplossingen zijn die alleen maar in een living lab kunnen overleven. De Europese Commissie wil toepassingen die ook elders bruikbaar zijn. Eindhoven leent zich graag voor experimenten, die we straks kunnen opschalen en die op de markt gezet kunnen worden.’

KADER
Breda: Robbie de Rat
2500 schoolkinderen hebben voor één keer een klein zendertje door het riool mogen spoelen. Deze zendertjes geven de gemeente informatie over waar en hoe snel het water stroomt. Handig om te weten als er giftige stoffen in het riool worden geloosd of er verkeerde aansluitingen opgespoord moeten worden. Via een website konden de kinderen hun eigen chip volgen

Rotterdam: Regenradar
Op het dak van Gebouw Delftse Poort aan het Weena – de hoogste plek in het centrum van Rotterdam – staat een regenradar. Deze radar meet en voorspelt de lokale neerslag, waarmee wateroverlast en -schade voorkomen kunnen worden. De neerslaggegevens worden onder meer gebruikt om gemalen slim aan te sturen en bij het inzetten van waterberging in garages.

Utrecht: Laadpalen in Lombok
In de Utrechtse wijk Lombok staan zo’n twintig zongestuurde laadpalen voor elektrische auto’s. Deze worden opgeladen door de opbrengst van zonnepanelen, die bijvoorbeeld op scholen liggen. Overdag gaat de zonnestroom direct de accu’s van de auto’s in, zodat deze ’s avonds minder stroom nodig hebben om op te laden. De laadpaal kan ook stroom terugleveren, zodat de wasmachine erop kan draaien. Hierdoor hoeft minder geïnvesteerd te worden in het elektriciteitsnet.

Amsterdam: Toeristenstromen
Aan de hand van foto’s die toeristen via Flickr deelden, zijn toeristenstromen in kaart gebracht. Student Sander van der Drift onderzocht op welk tijdstip en op welke locaties de foto’s waren genomen. Doordat toeristen vaak meerdere foto’s per dag online zetten, kon hij met een algoritme vaststellen welke routes zij tijdens hun bezoek aan Amsterdam bewandelen. Hiermee kan de gemeente gerichte stappen nemen om de toeristenstromen in betere banen te leiden.

Verschenen in VNG Magazine, 24 juni 2016