Aan de vooravond van het tweede Festival Lokale Democratie blikt VNG Magazine terug op drie experimenten van afgelopen jaar. Hoe proberen bestuurders in Breda, Zeist en Amersfoort de lokale democratie te versterken?

Wethouder Patrick van Lunteren: Begroten in Breda
Toen Patrick van Lunteren (SP) in 2014 wethouder Financiën werd in Breda vroeg hij zich af hoe hij de gemeentebegroting aan de man moest brengen. ‘Van zo’n dik pakket aan begrotingsteksten snapt niemand iets’, zegt Van Lunteren. ‘De Bredanaar en de boekhouder moeten elkaar begrijpen, dus de begroting moest anders geschreven worden. Vlotter, in jip-en-janneketaal en digitaal beschikbaar.’ En als de inwoners de begroting dan eenmaal lezen en begrijpen, moeten ze ook bij de totstandkoming ervan betrokken worden, vond de wethouder. Zie daar de basis van wat inmiddels Breda Begroot is gaan heten, een traject waarbij de inwoners bij het opstellen van de begroting worden betrokken, participatief begroten dus.
Bij gebrek aan een goed Nederlands voorbeeld heeft Van Lunteren zijn oor onder meer te luister gelegd in Antwerpen. ‘Ze werken daar met een tweetrapsmodel, eerst worden de thema’s bepaald en vervolgens wordt er geld toegevoegd. In beide fasen gaan betrokkenen het gesprek aan, verwoorden hun eigen ideeën en zoeken medestanders.’ Wat hij bij de zuiderburen heeft opgestoken, heeft de wethouder het afgelopen jaar in praktijk gebracht in Prinsenbeek en Princenhage. In beide wijken is geëxperimenteerd met een burgerbegroting. Inwoners bespraken met elkaar welke voorzieningen ze belangrijk vinden, wat dat kost en – heel belangrijk – wat ze er voor wilden laten. ‘Het was een flinke zoektocht waar we veel van geleerd hebben’, zegt Van Lunteren. ‘Wijkbewoners kregen inzicht in het wikken en wegenproces waar wij als gemeentebestuur dagelijks mee te maken hebben.’ De pilots hebben niet geresulteerd in een burgerbegroting, aangezien niet alle relevante kengetallen op wijkniveau bekend waren. De wethouder spreekt toch van een succes. Eind september ondertekende hij in Prinsenbeek een dorpsplan, waarin is opgenomen wat de bewoners het komende jaar willen en hoe dat gerealiseerd gaat worden.
In 2017 hoopt Van Lunteren op stadsniveau met participatief begroten aan de slag te kunnen. Van de totale begroting van 600 miljoen euro komt een bedrag van zo’n 150 miljoen – beleidgebonden budget – in aanmerking. Vorige maand besprak de gemeenteraad een voorstel daartoe en de eerste signalen zijn hoopgevend, vindt Van Lunteren. ‘De raad heeft budgetrecht, de vraag is dus hoeveel ruimte de raadsleden de stad geven.’

Burgemeester Koos Janssen: Battelen in Zeist
Zaterdag 2 juli regende het pijpenstelen, maar in de publiekshal van het gemeentehuis van Zeist scheen de zon. Althans, zo omschrijft burgemeester Koos Janssen de dag dat de finale plaatsvond van de Z-Battle, een ideeënwedstrijd voor de inwoners van Zeist. In een festivalachtige setting deden de finalisten hun uiterste best elkaar en de jury van hun idee te overtuigen. Bij de volwassenen won het idee voor een speeltuin met eetgelegenheid en de juniorenwedstrijd leverde zelfs twee winnaars op: een hangplek in Den Dolder en een speel- en klimbos. Aardig detail: deze drie ideeën gaan werkelijkheid worden en de bedenkers krijgen een grote rol in de uitvoering ervan.
‘In een democratie gaat het om samenspel’, licht Janssen toe. ‘Samenspel tussen de gemeente en de samenleving, maar ook in de samenleving zelf en tussen politiek en bestuur. Met het organiseren van deze wedstrijd geven raad en bestuur de ruimte aan de inwoners om zelf met ideeën van maatschappelijke betekenis te komen.’ In totaal dienden de Zeistenaren 81 ideeën in. Tijdens diverse bijeenkomsten konden ze met elkaar sparren over de ideeën en leerden ze presenteren. Er werd ook volop campagne gevoerd om de ideeën voor het voetlicht te brengen. Via battles in een boxring – waarbij de deelnemers het tegen elkaar opnamen – kozen publiek en jury begin juli de beste ideeën.
De drie ideeën hebben elk een wethouder toegewezen gekregen die zich over de uitvoering zal ontfermen. Dat betekent niet dat de gemeente het nu overneemt, waarschuwt Janssen. ‘Wij faciliteren het, de inwoners zullen er zelf aan moeten trekken om de ideeën te realiseren.’ Voor de uiteindelijke voorstellen zal bij de raad zonodig (deel)budget moeten worden aangevraagd.
Of de gemeente nog een keer zo’n wedstrijd organiseert, weet Janssen nog niet. ‘Vernieuwing blijft nodig, maar de kunst is te variëren in de vorm. Iedere gemeente doet dat in haar eigen maat en mogelijkheid. In Zeist doen we daar graag aan mee.’

Raadslid Hiske Land: vergaderen in Amersfoort
Als voorzitter van het presidium van de gemeenteraad van Amersfoort denkt Hiske Land (GroenLinks) continu na over de werkwijze van de raad, de link met de stad en hoe deze verbeterd zouden kunnen worden. Zo wordt er dit jaar geëxperimenteerd met werk- en vergadervormen. De raad roept via de plaatselijke krant op met voorstellen te komen om meer ruimte voor inwoners in het besluitvormingsproces te creëren. Vervolgens bekijkt het presidium of er geen beren op de weg zijn. ‘Normaal gesproken zou de raad voor iedere afwijking van het reglement toestemming moeten geven voor het veranderen van de werkwijze’, aldus Land. ‘Nu hoeft dat niet. De raad heeft ingestemd met een jaar lang experimenteren en we hebben de kans van alles te proberen.’ Elke pilot wordt minstens drie keer uitgevoerd en vervolgens geëvalueerd door alle betrokkenen. Land: ‘We kijken wat we ervan kunnen leren en als iets succesvol is, verankeren we het in het reglement van de raad.’
Zo loopt er momenteel een pilot met het inspreken in de raad. Belanghebbenden hebben twee minuten spreektijd, maar voor veel mensen is het heel lastig in die korte tijd hun punt te maken. ‘We gaan insprekers nu laten interviewen, zodat ze hun boodschap beter kunnen vertolken.’ Een ander voorbeeld is het doen van onderzoeken door raadsleden. Land: ‘Iedereen is altijd ontevreden over de beleidsevaluaties. Op het gebied van cultuur hebben we een nieuwe vorm bedacht. We hebben een aantal sectoren onderscheiden en groepjes van twee à drie raadsleden gaan nu op pad om te bekijken hoe die sectoren ervoor staan.’
Lang niet alle voorstellen halen het tot pilot, bijvoorbeeld omdat het raakt aan het beslisrecht van de raad. Land: ‘Daar blijven we vanaf, zo is de afspraak.’ Soms blijkt iets al na één keer proberen niet te werken. Desondanks is ze er van overtuigd dat deze werkwijze iets bijdraagt aan de bestuurlijke vernieuwing. ‘Ik wil een jaar lang oogst ophalen en daarna kijken hoe we hiermee verder gaan. Het zou mooi zijn als we er een jaarlijkse cyclus van maken, zodat we blijven kijken naar verbetering.’

+++++++++++++++++++

Wat is de Democratic Challenge?
De Democratic Challenge is een driejarig BZK/VNG-programma (2015-2017) gericht op vernieuwing van de lokale democratie. Het programmateam is per 1 januari 2016 ondergebracht bij de VNG. Lokale experimenten worden verzameld en ondersteund in de uitvoering, waarbij op zoek gegaan wordt naar nieuwe en innovatieve vormen. De ervaringen en lessen van de experimenten vormen input voor lokaal en rijksbeleid. In het eerste jaar sloten 99 experimenten zich aan bij de Democratic Challenge. Voor het komende jaar zijn er veertig nieuwe experimenten aangemeld.
Onder leiding van burgemeester Koos Janssen van Zeist ontwikkelt de VNG-werkgroep Democratie en Bestuur een actie- en ontwikkelprogramma voor de lokale democratie. Een analyse van alle rapporten en onderzoeken die het afgelopen jaar over dit onderwerp zijn verschenen, vormt daarbij de basis. Ook ervaringen uit andere projecten en programma’s worden meegenomen, aldus Janssen. ‘Het is heel belangrijk dat we praktijkervaringen, zoals die van de Democratic Challenge, in het programma meenemen.’ Tijdens de BALV in november presenteert Janssen zijn analyse en voorstellen.

2016-2017: veertig nieuwe experimenten
Met welke ideeën om de lokale democratie te versterken, wordt er komend jaar geëxperimenteerd? Een greep uit de veertig nieuwe experimenten.

De vloggende wethouder
Hoe informeert een wethouder zich en welke thema’s vindt hij belangrijk? Jocko Rensen (PvdA), wethouder in Houten, laat iedereen over zijn schouder meekijken via zijn vlogs op YouTube (inmiddels zijn er al 71 videoverhalen te bekijken). ‘Ik geloof dat de relatie tussen samenleving en overheid beter moet en kan’, verklaart Rensen. ‘Met name op elementen als communicatie en vertrouwen vind ik dat er verbetering nodig en mogelijk is.
Overheidsbestuurders kunnen daar een rol in spelen, daarbij begin ik bij mezelf. Ik wil graag weten en zien hoe anderen tot verbetering komen. Om van anderen deze input te krijgen, realiseer ik me dat ik ook moet laten zien hoe en wat ik zelf doe.’
http://www.youtube.com/jockorensen

Duurzaam bouwen
Ecodorp Boekel werkt met behulp van besluitvormingstheorie Holarchie aan een circulaire woonwijk. Concreet worden er het komende jaar tien innovatieve, CO2-negatieve, energieneutrale woningen ontworpen én gebouwd, onder leiding van bouwexperts.
http://www.ecodorpboekel.nl

Toekomstvisie en omgevingsplan
De gemeente Súdwest-Fryslân wil een toekomstvisie opstellen voor de binnenstad van Sneek om de leefbaarheid van de wijk te verbeteren. Bewoners, ondernemers, bezoekers en gebruikers zullen hierbij betrokken worden. Onderdelen uit de visie vormen de basis voor een omgevingsplan. De gemeente heeft zich aangemeld bij de Democratic Challenge omdat ze ‘ondersteuning zoekt bij het kiezen van (digitale) werkvormen om de verschillende en soms tegenstrijdige belangen goed in beeld te krijgen’.

Festival op 13 oktober
Op 13 oktober vindt het Festival Lokale Democratie plaats in Amersfoort, ‘een ontmoetingsplek waar de lokale vernieuwers van Nederland bij elkaar komen’, aldus de organisatie. ‘Vernieuwende experimenten staan centraal. Het festival brengt verschillende groepen bij elkaar: burgers, marktpartijen, bestuurders en ambtenaren’.

Verschenen in VNG Magazine, 7 oktober 2016