Minister Plasterk wil de Wet dwangsom loskoppelen van de Wet openbaarheid van bestuur om misbruik tegen te gaan. Gemeenten juichen het toe, ondernemers, journalisten en de Raad voor de rechtspraak zijn kritisch.

Burgemeester Slinkman van de Gelderse gemeente Rijnwaarden was het in de zomer van 2013 zo zat dat hij in de pen klom en een brief stuurde aan minister Plasterk (BZK). Hij verzocht de bewindsman ‘per direct maatregelen te treffen die het brede misbruik beëindigen dat thans gemaakt wordt van de Wet openbaarheid van bestuur’. Slinkman maakte zich boos over de vele valse verzoeken om informatie die zijn gemeente ontving, puur en alleen om proceskostenvergoedingen of dwangsommen te innen. Hij gaf in zijn brief een voorbeeld van een dame die op de Filippijnen woont, geen enkele relatie met Rijnwaarden heeft en via een jurist uit Nijmegen informatie van de gemeente vroeg. Niet zomaar informatie die eenvoudig te verstrekken is, maar alle documenten die betrekking hadden op een bepaalde bekeuring jaren geleden uitgeschreven door een opsporingsambtenaar. Om deze informatie te kunnen leveren, zou de gemeente veel kosten moeten maken en zelfs kans lopen tot het betalen van een dwangsom als niet tijdig of volledig aan het ingewikkelde verzoek zou kunnen worden voldaan.

Volgens Slinkman was er maar één conclusie mogelijk, zo schreef hij. ‘Bijgestaan door juridische bureautjes, niet zelden van het tweede garnituur, weet een behoorlijk aantal mensen zich van een gerieflijk inkomen te voorzien, ten laste van de Nederlandse belastingbetaler. En dit alles volkomen legaal.’

Tweehonderd klachten
Rijnwaarden was niet de enige gemeente die met dit probleem kampte. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) liet diezelfde zomer weten dat ‘ongeveer tweehonderd gemeenten‘ zich hadden gemeld met vermoedens van oneigenlijk gebruik van de Wob. Een paar maanden eerder telde de VNG slechts tientallen meldingen. Daarop besloot Plasterk met een wetswijziging te komen waarmee Wob-verzoeken worden uitgesloten van de Wet dwangsom. Met die wet in de hand kunnen burgers en bedrijven een dwangsom van 1260 euro opleggen als een overheidsinstantie niet tijdig of niet volledig reageert op een verzoek tot openbaar maken van informatie. Maar daar wordt kennelijk op grote schaal misbruik van gemaakt, zoals het Rijnwaardse voorbeeld laat zien. Dit misbruik kost de overheid naar schatting jaarlijks zo’n 8 tot 14 miljoen euro, becijferde Plasterk, die het wetsvoorstel vlak voor het kerstreces naar de Kamer stuurde. De timing hiervan was ietwat curieus: precies een dag nadat de Tweede Kamer voor het eerst had gedebatteerd over de Wet open overheid (Woo), een initiatief van GroenLinks en D66. In dit wetsvoorstel, dat de opvolger van de Wob moet worden, wordt de link met de Wet dwangsom geschrapt. Een meerderheid van de Kamer ziet echter – om andere redenen – weinig in de Woo, wat Plasterk ertoe bracht toch vast met zijn wetswijziging te komen.

+++++++++++++++++++++++++++

‘Veel te drastisch’

Het voornemen van minister Plasterk om de dwangsom bij misbruik van de Wob af te schaffen, heeft behoorlijk wat kritiek gekregen. Ondernemersorganisaties VNO-NCW en MKB-Nederland vinden het een ‘onnodige en veel te drastische maatregel’. Volgens de ondernemers is de boeteclausule een stok achter de deur waarmee overheden worden gedwongen tijdig te voldoen aan een informatieverzoek van burgers en bedrijven. Mediaorganisaties, zoals de NVJ, NDP Nieuwsmedia, het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren, het Persvrijheidsfonds en de Vereniging van Onderzoeksjournalisten, vrezen dat een tijdige afhandeling van Wob-verzoeken nog verder in de knel komt als de dwangsom wordt afgeschaft. Op het conceptwetsvoorstel, dat afgelopen zomer ter consultatie voorlag, reageerden behoorlijk wat burgers en instanties. ‘Zonder dwangmiddelen verliest ieder recht zijn kracht en verwordt tot een dode letter,’ staat in een van de ruim veertig reacties. ‘Door het schrappen van de dwangsom […] zal de Wob haar functie als smeermiddel tussen burger en bestuur gaan verliezen en zal over enkele jaren de Wob in zijn geheel ten grave gedragen kunnen worden.’
De Raad voor de rechtspraak adviseerde de minister dit najaar te kijken naar alternatieven. Door de dwangsom uit de Wob te schrappen zouden ook mensen worden getroffen die er geen misbruik van maken. Er zou bijvoorbeeld een speciaal formulier gebruikt kunnen worden zodat er geen verkapte verzoeken kunnen worden gedaan en de termijn voor een antwoord zou kunnen worden verlengd, aldus de raad.

+++++++++++++++++++++++++++++

Wijziging Wet openbaarheid van bestuur

Met het wetsvoorstel dat minister Plasterk in december naar de Kamer stuurde, wil hij de koppeling van de Wet dwangsom aan de Wob schrappen. Misbruik zou daarmee moeten worden voorkomen.

Hoe eenvoudig is het om een dwangsom op te strijken?
Kennelijk vrij eenvoudig. Zo worden Wob-verzoeken bijvoorbeeld verstopt in open sollicitaties, in de hoop dat de P&O-medewerker het verzoek over het hoofd ziet en de verzoeker geld kan innen. Een andere manier is de dubbele fax: iemand stuurt per fax een Wob-verzoek en vraagt de gemeente bepaalde informatie te leveren over 2014. Direct erachteraan wordt nog een fax verstuurd met een identiek verzoek, maar dan over 2013. De ambtenaar in het gemeentehuis ziet twee gelijkende velletjes en gooit er één ongezien weg in de veronderstelling dat de verstuurder per ongeluk twee keer op de verzendknop heeft gedrukt.

Gaat het wetsvoorstel van Plasterk dit oplossen?
De minister gelooft zelf – uiteraard – van wel en ook de Vereniging van Nederlandse Gemeenten denkt dat het schrappen van de dwangsom uit de Wob uitkomst zal bieden. Omdat er al een jaar of twee over dit voorstel wordt gesproken, nemen gemeenten intussen het heft in eigen hand. Zo hebben onder meer Noordoostpolder, Goes, Zutphen, Alphen aan den Rijn en Amstelveen besloten het indienen van Wob-verzoeken te beperken. Vragen die binnenkomen per e-mail of fax, worden niet meer in behandeling genomen.

Hoe staat de Kamer er eigenlijk tegenover?
De wetswijziging van minister Plasterk is een antwoord op een motie van Tweede Kamerleden Fokke (PvdA) en Taverne (VVD), die er in december 2013 op aandrongen met concrete voorstellen te komen om misbruik van de dwangsom tegen te gaan als niet tijdig wordt beslist op een aanvraag of bezwaarschrift. Het nu voorliggende wetsvoorstel is hiermee in lijn, waardoor steun van een Kamermeerderheid voor de hand ligt.

Verschenen in SC, 10 februari 2015